رادیوسرجری استریوتاکتیک (SRS) چیست؟ درمان تومورهای مغزی و عصبی

رادیوسرجری استریوتاکتیک (SRS) روشی نوین و غیرتهاجمی برای درمان تومورهای مغزی و سایر ضایعات مغزی است. در این روش، از اشعه‌های پرانرژی با دقت بالا برای نابودی سلول‌های سرطانی یا غیرطبیعی استفاده می‌شود. این روش، جایگزینی کم‌تهاجمی برای جراحی‌های باز مغز ارائه می‌دهد و با دقت و هدفمندی بالایی انجام می‌شود. در این مقاله به بررسی مفاهیم اساسی رادیوسرجری استریوتاکتیک و ماهیت این روش خواهیم پرداخت.

رادیو سرجری چیست؟

رادیو سرجری (Radio­surgery) یک روش پیشرفته و غیر تهاجمی برای درمان تومورها، ناهنجاری‌ های عروقی و برخی بیماری‌های مغز و بدن است که در آن از پرتوهای متمرکز و دقیق اشعه برای نابود کردن یا متوقف کردن رشد بافت‌های غیرطبیعی استفاده می‌شود. برخلاف نام آن، رادیوسرجری یک جراحی واقعی نیست؛ زیرا هیچ‌گونه برش یا بخیه‌ای وجود ندارد. واژه جراحی در این اصطلاح به دقت بالای این روش اشاره دارد که مشابه دقت چاقوی جراحی است.

از شناخته‌ شده‌ ترین انواع رادیوسرجری می‌توان به گاما نایف (Gamma Knife) و سایبر نایف (CyberKnife) اشاره کرد که عمدتا برای درمان ضایعات مغزی، تومورهای نخاع و گاهی برخی تومورهای بدن کاربرد دارند. این روش معمولا در یک جلسه یا حداکثر چند جلسه انجام می‌شود و بافت‌های سالم اطراف را تا حد امکان حفظ می‌کند. رادیوسرجری برای بیمارانی که امکان انجام جراحی ندارند یا تومور آن‌ ها در نواحی حساس و غیرقابل دسترس قرار دارد، گزینه‌ای بسیار مناسب است.

رادیوسرجری استریوتاکتیک به چه منظور انجام می‌شود؟

کاربردهای رادیوسرجری استریوتاکتیک بسیار گسترده است و شامل موارد زیر می‌شود:

• درمان تومورهای مغزی: این روش برای درمان انواع مختلفی از تومورهای مغزی، از جمله تومورهای خوش‌ خیم و بدخیم، به کار می‌رود. دقت و هدفمندی بالای این روش، امکان درمان تومورهای نزدیک به ساختارهای حیاتی مغز را فراهم می‌کند.
• درمان ضایعات مغزی: استفاده از SRS برای درمان ضایعات مغزی غیر طبیعی، مانند آنژیوم‌های کاورناک، کیست‌ها و غیره، بسیار رایج است.
• درمان آتروفی مغز: در مواردی که آتروفی مغز باعث ایجاد درد یا اختلال عملکردی می‌شود، SRS می‌تواند به بهبود علائم کمک کند.
• درمان دردهای مزمن: در برخی موارد، SRS برای درمان دردهای مزمن ناشی از ضایعات مغزی به کار می‌رود.
• درمان هیدروسفالی: در برخی موارد، SRS برای درمان هیدروسفالی یا جمع شدن مایع مغزی نخاعی بیش از حد به کار می‌رود.

نحوه انجام رادیوسرجری استریوتاکتیک

بیمار تحت تصویربرداری‌ های دقیق، مانند سی‌ تی‌ اسکن، ام‌آرآی و یا PET اسکن قرار می‌گیرد. این تصاویر، اطلاعات دقیقی از محل و اندازه ضایعه را به دست می‌دهند. با توجه به اطلاعات تصویربرداری، سیستم استریوتاکتیک، محل دقیق قرارگیری ضایعه را تعیین می‌کند. بیمار با دقت در دستگاه استریوتاکتیک قرار می‌گیرد. اشعه‌های پرانرژی با دقت بالا به بافت هدف تابیده می‌شود. پس از درمان، بیمار تحت پیگیری‌های دوره ای قرار می‌گیرد تا پاسخ بدن به درمان و اثربخشی آن مورد ارزیابی قرار گیرد.

فواید روش رادیوسرجری استریوتاکتیک

رادیوسرجری استریوتاکتیک روشی غیر تهاجمی برای درمان ضایعات مغزی است که با هدفمندی و دقت بالایی انجام می‌شود.  برخلاف جراحی‌های باز که نیازمند برش‌های گسترده در جمجمه هستند، در این روش بدون ایجاد برش‌های جراحی، از اشعه‌های پرانرژی با شدت کنترل‌ شده برای نابودی سلول‌های سرطانی یا غیرطبیعی استفاده می‌شود.  این دقت و هدفمندی بالا، آسیب به بافت‌های سالم اطراف را به حداقل می‌رساند و منجر به کاهش عوارض جانبی ناشی از جراحی‌های تهاجمی می‌شود. 

با توجه به کم‌ تهاجمی بودن این روش، بیماران به طور معمول به سرعت پس از درمان می‌توانند به فعالیت‌های روزمره خود بازگردند و زمان بستری در بیمارستان نیز به طور چشمگیری کاهش می‌یابد. این عوامل، رادیوسرجری استریوتاکتیک را به عنوان روشی موثر و کم‌خطر برای درمان انواع مختلف ضایعات مغزی مطرح می‌کند.

انواع تکنیک‌های SRS

انواع مختلفی از تکنیک‌ها در رادیوسرجری استریوتاکتیک وجود دارند که در ادامه به توضیح آن‌ها می‌پردازیم:

رادیوسرجری گاما کایف (Gamma Knife)

گاما کایف یکی از شناخته‌ شده‌ ترین تکنیک‌ها در رادیوسرجری استریوتاکتیک است. این سیستم شامل منابع اشعه کبالت-۶۰ است که از زوایای مختلف به تومور یا ناحیه آسیب‌ دیده می‌تابند تا دوز بالایی از تابش را به منطقه هدف بدهند، در حالی که آسیب به بافت‌های اطراف به حداقل می‌رسد. این روش به طور معمول برای درمان تومورهای مغزی، ناهنجاری‌های عروقی، نورالژی تریژمینال و برخی اختلالات عملکردی مغز استفاده می‌شود.
رادیوسرجری استریوتاکتیک با شتاب‌دهنده خطی (Linac)

شتاب‌ دهنده‌های خطی (Linac) که به طور گسترده در پرتو درمانی استفاده می‌شوند، می‌توانند برای رادیوسرجری استریوتاکتیک نیز به کار روند. یکی از مشهورترین سیستم‌ها در این دسته، سیبر کایف (CyberKnife) است. برای درمان تومورهای مغزی، تومورهای نخاعی و سایر بیماری‌ها مانند سرطان ریه یا پروستات کاربرد دارد.

سیبرکایف (CyberKnife)

سیبر کایف یک سیستم رباتیک رادیوسرجری است که از شتاب‌ دهنده خطی برای ارسال تابش دقیق به ناحیه هدف استفاده می‌کند. برخلاف گاما کایف، این سیستم از بازوهای رباتیک برای ارائه انعطاف پذیری در هدف‌گیری و درمان استفاده می‌کند. برای درمان تومورهایی که در نواحی سخت دسترس قرار دارند، مانند تومورهای نزدیک به نخاع یا تومورهایی که در حین تنفس حرکت می‌کنند، بسیار موثر است.

 رادیوسرجری استریوتاکتیک ویژه تومورهای شوانوما (خاص شتاب دهنده خطی)

سیستم‌های شتاب‌ دهنده خطی خاص مانند TrueBeam برای درمان تومورهای شوانوما (یک نوع تومور خوش‌ خیم مغزی) از طریق رادیوسرجری استریوتاکتیک استفاده می‌شوند. این سیستم‌ها تابش پرقدرت و دقیق را از طریق رویکردی غیر تهاجمی ارائه می‌دهند و با استفاده از هدایت تصویری دقیق، تومور را هدف قرار می‌دهند و از آسیب به ساختارهای حساس اطراف، مانند عصب صورت، جلوگیری می‌کنند.

رادیوسرجری استریوتاکتیک تقسیم شده (Fractionated Stereotactic Radiosurgery – FSRS)

در برخی موارد، به جای ارسال تمام تابش در یک جلسه (مانند رادیوسرجری استریوتاکتیک سنتی)، رویکرد تقسیم شده به کار می‌رود و دوز تابش در چند جلسه درمانی پخش می‌شود. برای تومورهای بزرگتر یا زمانی که ارسال یک دوز تابش در یک جلسه خطرناک باشد، استفاده می‌شود.

رادیوسرجری استریوتاکتیک برای چه نواحی استفاده می‌شود؟

• تومورهای مغزی
• ناهنجاری‌های عروقی مغزی (AVM)
• نورالژی تریژمینال
• تومورهای هیپوفیز

• تومورهای نخاعی
• ناهنجاری‌های عروقی نخاعی

• تومورهای سر و گردن
• اختلالات عروقی

• تومورهای ریه
• متاستازهای ریه
• تومورهای پروستات

• تومورهای کبدی
• ناهنجاری‌های عروقی کبد
• تومورهای کلیه
• تومورهای پانکراس

آمادگی برای رادیوسرجری استریوتاکتیک

مراحل آمادگی برای رادیوسرجری استریوتاکتیک شامل ارزیابی دقیق بیمار توسط تیم پزشکی است. ابتدا بیمار تحت آزمایش‌های تصویربرداری مانند MRI یا CT اسکن قرار می‌گیرد تا موقعیت دقیق تومور یا ناحیه هدف مشخص شود. سپس، ممکن است برای ثابت نگه داشتن سر یا بدن، از فریم یا ماسک مخصوص استفاده شود. در برخی موارد، پزشک برای برنامه‌ ریزی دقیق‌، تابش‌های آزمایشی انجام می‌دهد. همچنین، بیمار باید از نظر وضعیت سلامت عمومی بررسی شود و داروهای خاصی قبل از درمان مصرف نکند. پس از آماده‌سازی، بیمار برای درمان تحت تابش قرار می‌گیرد.

عوارض جانبی روش درمانی رادیوسرجری استریوتاکتیک چیست؟

عوارض جانبی رادیوسرجری استریوتاکتیک ممکن است شامل خستگی، سردرد، تهوع، التهاب بافت‌های اطراف، و در موارد نادر، آسیب به بافت‌های سالم اطراف ناحیه هدف باشد. همچنین، برخی بیماران ممکن است دچار تغییرات عصبی یا مشکلات حرکتی شوند.

برای درمان سرطان با روش رادیوسرجری استریوتاکتیک چند جلسه لازم است؟

تعداد جلسات رادیوسرجری استریوتاکتیک برای درمان سرطان بستگی به نوع، اندازه، محل تومور و وضعیت کلی بیمار دارد. در بسیاری از موارد، این درمان به‌صورت یک جلسه‌ای انجام می‌شود، به‌ ویژه برای تومورهای کوچک و مشخص در مغز. اما برای تومورهای بزرگتر یا در نواحی حساس، ممکن است درمان در قالب چند جلسه (معمولا ۳ تا ۵ جلسه) و به صورت رادیوسرجری تقسیم‌ شده (FSRS) انجام شود تا عوارض جانبی کاهش یابد و ایمنی درمان افزایش پیدا کند. پزشک بر اساس شرایط خاص هر بیمار، بهترین تعداد جلسات را تعیین می‌کند.

بهترین متخصص رادیوسرجری در تهران

دکتر سمیرا خالدی، متخصص پرتودرمانی (رادیوتراپی) و آنکولوژی، از پیشگامان درمان سرطان با استفاده از روش‌های پیشرفته رادیوسرجری استریوتاکتیک در تهران محسوب می‌شوند. دکتر خالدی جزو معدود متخصصانی هستند که تمامی تکنیک‌های پیشرفته رادیوتراپی مانند IMRT، SBRT، SRS، VMAT و براکی‌تراپی را در کنار هم ارائه می‌دهند. ایشان همچنین در زمینه شیمی درمانی و درمان انواع سرطان‌ها، به‌ویژه تومورهای مغز، پستان و گوارش، تخصص دارند.